De mensen (van ver) boven de 40 kennen de melk slogans misschien nog wel: "Melk is goed voor elk" of "melk de witte motor" (zie deze promotiefilm uit 1941, of beluister deze promotiemuziek uit 1962). Slogans van vroeger om Nederlanders aan de melk te krijgen, omdat Nederland een melkberg en boterberg had. En melk kan daarbij een bron zijn van allerlei voedingsstoffen, zoals: calcium, verschillende eiwiten, (on)gezonde vetten, bepaalde koolhydraten, fosfor, vitamine A, vitamine D, riboflavine (B2), niacine (B3), pantotheenzuur (B5) en cobalamine (B12).
De laatste tijd verschijnen er echter steeds meer berichten dat melk lang niet altijd goede invloed heeft, en dat melk misschien wel beter melk de witte sloper zou moeten heten. De vraag is echter wie er gelijk heeft, de promotieteams uit de jaren 40 tot 80, de critici van nu, of misschien wel beiden?
Als melk slecht is, voor wie is de melk dan eigenlijk slecht? En was deze dan altijd al slecht? Of is melk van nu eigenlijk niet meer te vergelijken met de melk uit de jaren 60? Want tussen 1960 en 2021 zijn er wel een aantal dingen structureel veranderd:
In de eerste blogpost in deze reeks het grote plaatje weergegeven: de zuivel productie en consumptie, import en export wereldwijd.
In de tweede blogpost is opnieuw gekeken naar een aspect van het globale plaatje: lactose (in)tolerantie; want een heel groot deel van de wereld is lactose intolerant en je zou verwachten dat ze daarom geen melk drinken. In de tweede blogpost is daarom gekeken naar in hoeverre er een relatie is tussen melkconsumptie en lactose (in)tolerantie.
In deze derde blogpost wordt gekeken naar de voeding van dieren en de verandering van de Omega 6/Omega 3 verhouding in melk en vlees.
Belang van Omega 6/Omega 3 verhouding
Melk, maar ook vlees en eieren, bevatten allerlei vetzuren. Deze vetzuren zijn op basis van hun chemische samenstelling door de wetenschap ingedeeld in allerlei categorien. Twee categorien zijn de Omega 3 en Omega 6 vetzuren.
Een goede hoeveelheid Omega 3 vetzuren (ook wel 18-3 n-3 of n-3 genoemd in de wetenschap, onder andere Alfalinoleenzuur 18:3, ALA) heeft een positieve impact op de gezondheid van de mens. Zo is het aangetoond dat het verhoogde inname van Omega 3 vetzuren (in verhouding tot Omega 6 vetzuren) bijvoorbeeld tot gevolg heeft dat het de symptomen van auto-immuunziekten en ontstekingen verlicht, het risico op hart- en vaatziekten vermindert en een rol kan spelen bij de preventie en de behandeling van kanker (bron).
Een inname van een hoge hoeveelheid Omega 6 vetzuren (ook wel 18-2 n-6 of n-6 genoemd in de wetenschap, onder andere Linolzuur 18:2, LA) in verhouding tot Omega 3 vetzuren, daarentegen kan hart- en vaatziekten, kanker en inflammatoire- en auto-immuunziekten veroorzaken (bron).
De ontwikkeling van jagerverzamelaar naar landbouwer naar een geindustrialiseerde maatschappij heeft grote invloed gehad op onze inname van Omega 6 en Omega 3 vetten. De Omega 6/Omega 3 verhouding in ons eten lijkt bij westerse voeding op 15 a 16:1 te liggen (bron), terwijl de huidige inschatting is dat deze op 5:1 of minder zou moeten liggen. De westerse consument heeft dus een Omega 3 vetzuren tekort in verhouding tot de Omega 6 vetzuren! Onderstaande afbeelding laat de inname van onder andere Omega 3 (ω-3) en Omega 6 (ω-6) zien in de afgelopen 100.000 jaar. Te zien is dat de inname van Omega 3 (ω-3) is afgenomen en Omega 6 (ω-6) is toegenomen.
Wat gegeten wordt, bepaald wat er in het menselijk lichaam zit. En de verandering van de samenstelling van het eten resulteert dan ook in een veranderde Omega 6/Omega 3 verhouding in het lichaam van onderzochte mensen:
- In de steentijd was de verhouding in het lichaam 0,79
- In Griekenland voor 1960 lag deze tussen de 1 en 2
- In het huidige Japan ligt deze rond de 4
- In Noord Europa en het Verenigd Koninkrijk ligt deze rond de 15
- In de VS ligt deze rond de 16,74
Kortom, met name in de westerse wereld (waar veel "processed food" en voedsel geproduceerd middels grootschalige industriele monocultuur landbouw gegeten wordt) is er sprake van een sterke stijging van de Omega 6/Omega3 verhouding ten opzichte van de periode voor de industriele revolutie.
Een belangrijk aspect dat in het achterhoofd moet worden gehouden is dat het basis Omega 6 vetzuur (Linolzuur 18:2) en het basis-Omega 3-vetzuur (Alfalinoleenzuur 18:3) door hetzelfde enzym worden afgebroken, delta 6 desaturase (bron). Een overmatige inname van Linolzuur 18:2 maakt dat de afbraak van Alfalinoleenzuur 18:3 minder goed plaats kan vinden, omdat het enzym al in gebruik is. Dit zorgt er ook voor dat de beschikbaarheid van twee belangrijke, gezonde afbraakproducten van het basis-Omega 3-vetzuur, Docosahexaeenzuur (DHA) en Eicosapentaeenzuur (EPA), lager wordt.
Daarnaast functioneert het enzym delta 6 desaturase goed bij voldoende beschikbaarheid van magnesium, zink, vitamine C, en vitamine B6 (bron 1, bron 2), terwijl deze stoffen vaak niet voldoende beschikbaar zijn bij bewoners van het westen.
Koeien krijgen krachtvoer (mais, soja) om onder andere meer melkeiwit (= meer melk) te krijgen. Varkens en kippen krijgen hun eigen op maat gemaakte krachtvoer om zo snel mogelijk genoeg vleesmassa te hebben voor de slacht.
Inzoomend op koeien: deze worden over het algemeen gevoed met een mengsel van mengvoer en krachtvoer (bestaande uit combinatie van graansoorten, peulvruchten, restproducten uit de maalindustrie, restproducten uit de bio-energie, tapioca, sojaschroot, veekoeken, vetten, oliën, melasse, vismeel, krijt, zout, premix), ruwvoer (snijmais, stro, vers en gekuild gras), graan, bierborstel en perspulp van bieten.
Gemiddeld genomen krijgen koeien in Nederland (volgens deze bron) per dag 55 kg ruwvoer (75% gras, 25% mais) en 5 kg krachtvoer (bestaande uit 25% mais, 15% soja, 10% citrus, 10% palmpit, 10% koolzaad, 5% bieten, 5% tarwe en 20% restproducten uit de voedingsmiddelenindustrie).
De voeding die koeien krijgen verschilt per type, zeker als koeien lacterend zijn krijgen ze ander voer ten opzichte van de andere koeien. En van alle koeien in Nederlan is een deel van de koeien is maar lacterend, zoals onderstaande afbeelding laat zien (hoewel dit data is uit 2009, gaat het hierbij om de verhouding), en tijdens lactatie is de voerverhouding anders (volgens deze bron).
In Nederland bestond de voerverhouding in 2015 voor koeien tijdens lactatie (volgens deze bron) gemiddeld genomen voor bijna 20% uit vers gras, bijna 35% uit graskuil, 25% uit mengvoer/krachtvoer, bijna 15% maiskuil en de rest bijproducten (5%). Onderstaande afbeelding laat echter zien dat hoe lacterende koeien gevoerd worden wereldwijd zeer sterk verschilt. In Denemarken en VS wordt het meeste mengvoer/krachtvoer gegeven, terwijl in Nieuw Zeeland bijna alleen maar vers gras werd gegeven en geen mengvoer/krachtvoer.
De verhouding mengvoer/krachtvoer op het totale voer verschilt, en daarmee dus ook het aantal kg dat wordt gevoerd, zoals onderstaande figuur laat zien (bron); opvallend hierbij is dat waar het percentage in Denemarken en de VS bijna gelijk is, de hoeveelheid kilogram niet gelijk is, de totale hoeveelheid kg voer in de VS ligt dus kennelijke veel hoger dan in Denemarken.
Zoals eerder aangegeven bepaald dat wat erin gaat, hoe de samenstelling wordt. En aangezien de voeding van dieren per type maar ook per land verschilt, is daarmee ook de samenstelling van de dierlijke producten (vlees en zuivel) anders.
Verandering van Omega6/Omega3 verhouding in voedsel
Een van de oorzaken van de verhoogde Omega 6/Omega 3 verhouding bij mensen is de verandering van de Omega 6/Omega 3 verhouding in melk en vlees van bijvoorbeeld koeien, kippen en varkens. De verandering van het voer bij dieren naar mengvoer en krachtvoer heeft tot een grotere Omega 6 inname geleid (zie onderstaande tabel). En daardoor is ook de Omega 6/Omega 3 verhouding van de dierlijke producten verandert. Want elk type voer blijkt van invloed op de samenstelling van zowel het vlees als de melk, wat vervolgens door mensen wordt geconsumeerd (bron).
Onderstaande afbeelding laat de Omega 6/Omega 3 verhouding zien bij rundvlees van 3 plekken van het koeien lichaam (Rump, striploin, Blade cut) met 3 voedermethoden:
- gevoerd met puur gras (Grass),
- 80 dagen graanvoer (STGF - Short Term Grain Feeding),
- en 150 tot 200 dagen graanvoer (LGTF - Long Term Grain Feeding).
Het graanvoer bestond hierbij voor meer dan 50% uit gerst en/of sorghum. Het geven van graanvoer (zelfs bij 80 dagen), resulteerde in vlees met een veel hogere Omega 6/Omega 3 verhouding. Het voer dat een koe krijgt blijkt dus een grote invloed te hebben op de Omega 6/Omega 3 verhouding van het koeienvlees.
Het blijkt dat ook de voeding die de koe krijgt van invloed is op de Omega 6/Omega 3 verhouding in de melk. Deze studie (met citaten uit deze studie) laat zien (zie tabel 3) dat de voeding een grote rol speelt bij de Omega 6/Omega 3 verhouding van de geproduceerde melk:
Met deze kennis in het achterhoofd, is daarmee de verwachting dat vlees- en zuivelproducten uit Nieuw Zeeland (80% gras, geen krachtvoer) een heel andere Omega 6/Omega 3 verhouding hebben dan vlees- en zuivelproducten uit bijvoorbeeld de VS (geen vers gras, ca 45% graskuil, hooi en stro en de rest krachtvoer, bijproducten en additieven).
Bij eieren geldt hetzelfde: eieren van kippen die veel graan krijgen hebben een Omega 6/Omega 3 verhouding van 20:1, terwijl volledig vrije uitloop kippen eieren geven met een Omega 6/Omega 3 verhouding van 1:1 (bron).
Ook varkensvlees kan een hoge omega 6/omega 3 verhouding hebben. Deze studie laat zien dat varkensvlees een omega 6/omega 3 verhouding heeft van 4.5 tot 7. Toevoeging van lijnzaad aan het voer laat echter de Omega 6/Omega 3 verhouding dalen tot 0,75 tot 1,25.
In deze studie is gekeken hoe verschillende typen voer de omega 6/omega3 verhouding beinvloedt. Het varkensvlees in de winkel heeft een omega 6/omega3 verhouding van 29,4, terwijl het volledig zelf gegraasde varkensvlees (geen granen gevoerd) een omega 6/omega3 verhouding heeft van 5,15. Nog steeds vrij hoog, maar het laat zien dat granen de omega 6/omega3 verhouding sterk verhogen.
Deze studie heeft gekeken naar de Omega 6/Omega 3 verhouding bij rundvlees en varkensvlees in 4 steden in China. De verhouding varieerde van 5 tot 12:1 bij rundvlees en 10,5 tot 23:1 bij varkensvlees. Interessant is hierbij dat geadviseerd wordt om Omega 3 supplementen te gaan gebruiken, in plaats van het systeem wat de scheve verhouding veroorzaakt aan te passen.
Dat kan door te kijken naar de verhouding, of specifiek naar zeer Omega 3 rijke producten.
Bij consumptie van eieren, vlees en zuivel is het cruciaal om voor volledig gras gevoerde producten te gaan. Daarnaast kun je door het vet van het (reguliere) vlees te verwijderen, de hoeveelheid vetzuren die je consumeert verminderen, waarmee je de vetzuurconsumptie vermindert. Je krijgt er echter niet meer goede vetzuren mee binnen.
Bij vleesvervangers moet je oppassen. Soja heeft een Omega6:Omega3 verhouding van ongeveer 6:1 (bron). Sojaolie heeft een verhouding ongeveer 7,6:1 bij een gewichtsverhouding van 6.9 mg/eetlepel Omega 6 en 0,9 mg/eetlepel omega 3 (bron). Als je hiermee aan de slag gaat kom je voor soja meel op een verhouding van 5,8:1. Dus de verhouding van de sojaboon is ongeveer gelijk aan die van het sojameel, omdat 80% van de boon soja meel is. Soja producten zitten dus iets boven de gewenste verhouding.
De meeste noten zitten volledig aan de verkeerde kant (bron), walnoten zitten op 4:1, pindakaas zit op 200:1, de paranoot zit op 690:1 en pinda's op 4410:1.
Bij zaden is het beeld ook heel verschillend: sesam zaden zitten rond de 57:1, zonnebloem zaden rond de 465:1, terwijl lijnzaad op 1:4 en chiazaad op 1:3 zit.
Ook chips zijn ongezond, deze hebben een verhouding van 214:1.
Veel vis is(/was?) rijk aan omega 3 vetzuren, zoals zalm, sadine en tonijn. Echter, pas hier goed op, als deze van grootschalige kwekerijen op zee komen en daarmee veevoer krijgen (zie deze TED talk) is de verwachting dat de gunstige omega 3 verzuren vervangen kunnen blijken te zijn door omega 6 vetzuren.
Er zijn heel veel olien op de markt, en de samenstelling hiervan verschilt enorm, zoals onderstaande afbeelding laat zien.
Lijnzaad olie en canola olie hebben een hele goede verhouding. Ook botervet kan een goede verhouding hebben, maar pas hierbij op: als de melk niet gras gevoerd is, heeft de boter ook een hoge verhouding. Interessant genoeg bevat olijfolie teveel omega 6, terwijl duidelijk is dat dit heel veel andere positieve gezondheidseffecten heeft, wat weer laat zien dat het een veel complexer geheel is dan 2 stofjes alleen!
Een ander aspect wat belangrijk is, om in het achterhoofd te houden, is dat onverzadigde vetten uit groenten voor een groot gedeelte verdwenen zijn (zie voor meer info deze blogpost). Dit heeft mogelijk ook invloed op de totale Omega 6/Omega 3 verhouding van ons dieet.
Voor de kippen kan het ook anders:
Ontwerp een systeem waar de kippen in een ecosysteem kunnen leven, en zelf kunnen uitzoeken wat ze op welk moment willen eten, of gebruik ze als kippen-tractors in gras-graas systemen, waardoor ook allerlei parasieten voor de andere dieren die daar grazen kunnen worden opgegeten.
Hoewel het kan leiden tot een lagere productie per dier, kan het gehele systeem veel productiever worden dan we lange tijd voor mogelijk hebben gehouden.
Als voorbeeld deze geweldige video over een boer in de VS. Deze boer ging van 800 koeien met het volledige spectrum aan inputs (kunstmest, pesticiden, antibiotica en krachtvoer) naar 100.000 dieren (het wordt uitgelegd vanaf 10:00 in de video: koeien, geiten, schapen, varkens, kippen, kalkoenen, ganzen, eenden, parelhoenders). Omdat hij alleen maar voor de bodem zorgt middels compost, had hij verder geen inputs meer nodig, terwijl de gehele biodiversiteit (grootste kolonie gieren van de omgeving) en het organisch stofgehalte in de bodem toenam!
Helaas is dit voor de agro-industrie geen interessant business model, omdat niemand dan meer krachtvoer en andere inputs nodig heeft en dus veel restproducten niet meer kunnen worden verkocht, wat een enorme weerslag heeft op de business case van de producten waar deze restproducten uit voort komen (zie bijvoorbeeld deze blogpost over soja).
De agro-industrie is daarom op zoek naar mogelijkheden om de Omega 6/Omega 3 verhouding op een andere manier aan te passen.
Lijnzaad is hierboven al genoemd bij varkens. Maar ook bij koeien kan dit een vergelijkbaar effect hebben: onderzoek laat zien dat lijnzaad, koolzaad en alphalpha de omega 3 concentratie verhoogd en daardoor de omega6/omega3 verhouding gunstig beinvloed.
Ook worden omega-3 supplementen aangeraden.
De vraag is of dit echter de juiste weg is om in te slaan, aangezien samenwerken met de natuur (zorg dat je het lokale natuurlijke systeem snapt) tot zoveel meer (onverwachte?) positieve effecten kan leiden.
In deze blogpost zijn naar twee groepen stoffen gekeken: Omega 6 vetzuren en Omega 3 vetzuren. Een goede Omega 6 / Omega 3 verhouding van minder dan 5:1 blijkt gunstige effecten te hebben op de gezondheid, terwijl een hoge verhouding allerlei negatieve gezondheidseffecten heeft.
De verandering van het dieet heeft in westerse landen geleid tot een veel hogere verhouding. Op dit moment ligt de verhouding in westerse landen op ongeveer 15:1 tot 16:1. Deze hoge verhouding wordt gelinkt aan aan allerlei zogeheten welvaartsziekten.
Als gekeken wordt naar dierlijke producten (vlees, eieren en zuivel producten) blijkt bij al deze producten de inname van allerlei granen, krachtvoer en mengvoer te leiden tot een verhoogde Omega 6 / Omega 3 verhouding. Daarnaast hebben ook veel processed foods een ongezond hoge verhouding.
De Omega 6 / Omega 3 verhouding moet dus omlaag, om hiermee de welvaartsziekten te verminderen en mogelijk zelfs te voorkomen. Voor veeteelt is een hele logische weg om te stoppen met alle externe inputs, en deze te vervangen door een goed kringloopsysteem, waarbij de dieren zelf hun eten bij elkaar kunnen grazen en scharrelen, mits dit op een goede manier wordt gemanaged. Dit is daarmee een hele goede oplossing voor de wens tot kringlooplandbouw en is een oplossing voor de stikstofproblematiek.
De consument moet een hoop kennis worden bijgebracht om hiervan bewust te worden. Bij een stukje vlees of bij zuivel moet je op zoek gaan naar de producten die volledig gras-gevoerd zijn, en dus kritisch gaan doorvragen en op een zoektocht gaan, om bij het juiste product uit te komen. Belangrijk hierbij is om te beseffen dat groenten tegenwoordig veel minder onverzadigde vetten bevatten.
Voor de agro-industrie is dit een hele lastige stap. Als alle boeren mengvoer en krachtvoer afbouwen en omgaan naar kringlooplandbouw, stort hun business model in, maar ook het businessmodel van allerlei andere sectoren, die hun restproducten in het mengvoer en krachtvoer stoppen. Een transitie die pijn gaat doen, en daarmee met visie en de juiste support genomen moet worden.
Voor de korte termijn kan de Omega 6/Omega 3 verhouding worden verlaagd door het voer bij te mengen met Omega 3 rijke input stoffen, zoals bijvoorbeeld lijnzaad, koolzaad en alphalpha.
Bronnen:
- https://www.blonkconsultants.nl/wp-content/uploads/2016/09/KoeienGras.pdf
- https://www.bbc.co.uk/programmes/articles/tWtLcz30LZm3YTk5VfZ307/is-olive-oil-really-good-for-me
- https://www.cbs.nl/nl-nl/achtergrond/2003/52/krachtvoer-en-ruwvoer
- https://curejoy.com/content/foods-high-in-omega-6/
- https://www.duurzamezuivelketen.nl/resources/uploads/2017/12/NZO_Factsheet_soja_NL_2019.pdf
- https://www.duynie.nl/producten/voerselector/perspulp/1343
- https://www.facebook.com/geofflawtononline/photos/a.211759195677286/1963292010523987/
- https://farmmarketingsolutions.com/stress-free-chicken-tractor-plans
- https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fsufs.2020.555426/full
- https://www.gbhealthwatch.com/Science-Omega3-Omega6.php
- https://www.groene.nl/artikel/melk-de-witte-leugen
- https://www.healthline.com/nutrition/optimize-omega-6-omega-3-ratio
- https://www.mdpi.com/2072-6643/12/10/3159/htm
- https://www.milkgenomics.org/?splash=getting-omega-3-fatty-acids-milk
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3783821/
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4693156/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26950145/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30923750/
- http://apjcn.nhri.org.tw/server/APJCN/15/1/21.pdf
- https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0082429
- https://poweracademy.nl/het-belang-van-de-juiste-verhouding-tussen-omega-3-en-omega-6/?sfw=pass1644322146
- https://practicalfarmers.org/research/fatty-acid-comparisons-of-grain-and-forage-fed-pork/
- https://realmofcaring.org/wp-content/uploads/2020/12/The-importance-of-the-ratio-of-omega-6-omega-3-essential-fatty-acids.pdf
- https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0308814613019201
- https://www.sciencedirect.com/topics/medicine-and-dentistry/linoleoyl-coenzyme-a-desaturase
- Sitopia, Carolyn Steel, hoofdstuk 2
- https://www.ucsusa.org/sites/default/files/2019-10/greener-pastures.pdf
- https://www.verantwoordeveehouderij.nl/show/Nederlandse-koe-krijgt-gemiddeld-1800-kilogram-krachtvoer.htm
- https://vimeo.com/207934762
- https://www.weidseblik.nl/producten/bijproducten/ruwvoeders/bierbostel
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Alfalinoleenzuur
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Docosahexaeenzuur
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Eicosapentaeenzuur
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Linolzuur
- https://en.wikipedia.org/wiki/Lotus_corniculatus
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Mengvoeder
- https://onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1002/fsn3.610
- https://www.youtube.com/watch?v=axYgYE-p-JU
- https://www.youtube.com/watch?v=bo_XiJwoNkU
- https://www.youtube.com/watch?v=HoMBIh0Zri8
- https://www.youtube.com/watch?v=S9XoFXRYhPs
- https://www.youtube.com/watch?v=YyWdYrRUdO4
De laatste tijd verschijnen er echter steeds meer berichten dat melk lang niet altijd goede invloed heeft, en dat melk misschien wel beter melk de witte sloper zou moeten heten. De vraag is echter wie er gelijk heeft, de promotieteams uit de jaren 40 tot 80, de critici van nu, of misschien wel beiden?
Als melk slecht is, voor wie is de melk dan eigenlijk slecht? En was deze dan altijd al slecht? Of is melk van nu eigenlijk niet meer te vergelijken met de melk uit de jaren 60? Want tussen 1960 en 2021 zijn er wel een aantal dingen structureel veranderd:
- De verwerking: Melk is een vloeistof die ooit ver voordat de consument het koopt door een koe wordt geproduceerd. In de fabriek gebeurt er tegenwoordig echter zoveel mee dat melk in 2021, maar zelfs al in 2010, heel wat anders is en was dan melk in de jaren 60 (zie bijvoorbeeld de keuringsdienst van waarde uitzending over melk uit 2010 - deel 1 en deel 2), zie ook deze Fryslan dok, "Melk, de witte sluier".
- De koe: De koeien zijn de afgelopen 50 tot 70 jaar sterk doorgefokt, zodat ze meer (en daardoor ook andere?) melk geven. Bij de zeer hoogwaardige koeien is juiste voeding cruciaal om maximale hoeveelheid (melk)eiwitten te krijgen.
- Het voer: wat de koeien eten is in de afgelopen 50 tot 70 jaar ook zeer sterk verandert, wat een zeer grote invloed heeft op de samenstelling (en daarmee de gezondheidswaarde) van de melk.
- De prijsprikkel: De samenstelling van de melk bepaalt de prijs die de boer krijgt, en de prijsprikkel ligt sterk op de maximale hoeveelheid eiwitten. In juli 2020 lag de verhouding voor hoe er voor de melk betaald werd bij een aantal boeren als volgt:
- Bij Friesland Campina was de verhouding voor de betaalde melkprijs: eiwit 10, vet 5, lactose 1
- Bij Ekoholland was de verhouding: eiwit 5, vet 4.
- Bij leerdammer, een 100% kaasfabrikant was de verhouding eiwitprijs 6,35; vet 2,75; en een negatieve grondprijs van 5,11. Dat laatste als is een manier om vooral inhoudsstoffen te belonen en niet de liters melk.
In de eerste blogpost in deze reeks het grote plaatje weergegeven: de zuivel productie en consumptie, import en export wereldwijd.
In de tweede blogpost is opnieuw gekeken naar een aspect van het globale plaatje: lactose (in)tolerantie; want een heel groot deel van de wereld is lactose intolerant en je zou verwachten dat ze daarom geen melk drinken. In de tweede blogpost is daarom gekeken naar in hoeverre er een relatie is tussen melkconsumptie en lactose (in)tolerantie.
In deze derde blogpost wordt gekeken naar de voeding van dieren en de verandering van de Omega 6/Omega 3 verhouding in melk en vlees.
Belang van Omega 6/Omega 3 verhouding
Melk, maar ook vlees en eieren, bevatten allerlei vetzuren. Deze vetzuren zijn op basis van hun chemische samenstelling door de wetenschap ingedeeld in allerlei categorien. Twee categorien zijn de Omega 3 en Omega 6 vetzuren. Een goede hoeveelheid Omega 3 vetzuren (ook wel 18-3 n-3 of n-3 genoemd in de wetenschap, onder andere Alfalinoleenzuur 18:3, ALA) heeft een positieve impact op de gezondheid van de mens. Zo is het aangetoond dat het verhoogde inname van Omega 3 vetzuren (in verhouding tot Omega 6 vetzuren) bijvoorbeeld tot gevolg heeft dat het de symptomen van auto-immuunziekten en ontstekingen verlicht, het risico op hart- en vaatziekten vermindert en een rol kan spelen bij de preventie en de behandeling van kanker (bron).
Een inname van een hoge hoeveelheid Omega 6 vetzuren (ook wel 18-2 n-6 of n-6 genoemd in de wetenschap, onder andere Linolzuur 18:2, LA) in verhouding tot Omega 3 vetzuren, daarentegen kan hart- en vaatziekten, kanker en inflammatoire- en auto-immuunziekten veroorzaken (bron).
De ontwikkeling van jagerverzamelaar naar landbouwer naar een geindustrialiseerde maatschappij heeft grote invloed gehad op onze inname van Omega 6 en Omega 3 vetten. De Omega 6/Omega 3 verhouding in ons eten lijkt bij westerse voeding op 15 a 16:1 te liggen (bron), terwijl de huidige inschatting is dat deze op 5:1 of minder zou moeten liggen. De westerse consument heeft dus een Omega 3 vetzuren tekort in verhouding tot de Omega 6 vetzuren! Onderstaande afbeelding laat de inname van onder andere Omega 3 (ω-3) en Omega 6 (ω-6) zien in de afgelopen 100.000 jaar. Te zien is dat de inname van Omega 3 (ω-3) is afgenomen en Omega 6 (ω-6) is toegenomen.
|
| Bron: https://realmofcaring.org/wp-content/uploads/2020/12/The-importance-of-the-ratio-of-omega-6-omega-3-essential-fatty-acids.pdf |
Wat gegeten wordt, bepaald wat er in het menselijk lichaam zit. En de verandering van de samenstelling van het eten resulteert dan ook in een veranderde Omega 6/Omega 3 verhouding in het lichaam van onderzochte mensen:
- In de steentijd was de verhouding in het lichaam 0,79
- In Griekenland voor 1960 lag deze tussen de 1 en 2
- In het huidige Japan ligt deze rond de 4
- In Noord Europa en het Verenigd Koninkrijk ligt deze rond de 15
- In de VS ligt deze rond de 16,74
Kortom, met name in de westerse wereld (waar veel "processed food" en voedsel geproduceerd middels grootschalige industriele monocultuur landbouw gegeten wordt) is er sprake van een sterke stijging van de Omega 6/Omega3 verhouding ten opzichte van de periode voor de industriele revolutie.
Een belangrijk aspect dat in het achterhoofd moet worden gehouden is dat het basis Omega 6 vetzuur (Linolzuur 18:2) en het basis-Omega 3-vetzuur (Alfalinoleenzuur 18:3) door hetzelfde enzym worden afgebroken, delta 6 desaturase (bron). Een overmatige inname van Linolzuur 18:2 maakt dat de afbraak van Alfalinoleenzuur 18:3 minder goed plaats kan vinden, omdat het enzym al in gebruik is. Dit zorgt er ook voor dat de beschikbaarheid van twee belangrijke, gezonde afbraakproducten van het basis-Omega 3-vetzuur, Docosahexaeenzuur (DHA) en Eicosapentaeenzuur (EPA), lager wordt.
|
| Bron: https://www.mdpi.com/2072-6643/12/10/3159/htm |
Daarnaast functioneert het enzym delta 6 desaturase goed bij voldoende beschikbaarheid van magnesium, zink, vitamine C, en vitamine B6 (bron 1, bron 2), terwijl deze stoffen vaak niet voldoende beschikbaar zijn bij bewoners van het westen.
Voeding van dieren
Sinds de jaren 50 is de aanpak van de veeteelt sterk veranderd. Van voornamelijk buiten grazen in de weilanden is de veeteelt bewogen in de richting van stallen waar de dieren (een groot deel van) hun leven zijn. In de stal krijgen ze het voer en kunnen ze dus niet zelf kiezen wat ze willen eten.Koeien krijgen krachtvoer (mais, soja) om onder andere meer melkeiwit (= meer melk) te krijgen. Varkens en kippen krijgen hun eigen op maat gemaakte krachtvoer om zo snel mogelijk genoeg vleesmassa te hebben voor de slacht.
Inzoomend op koeien: deze worden over het algemeen gevoed met een mengsel van mengvoer en krachtvoer (bestaande uit combinatie van graansoorten, peulvruchten, restproducten uit de maalindustrie, restproducten uit de bio-energie, tapioca, sojaschroot, veekoeken, vetten, oliën, melasse, vismeel, krijt, zout, premix), ruwvoer (snijmais, stro, vers en gekuild gras), graan, bierborstel en perspulp van bieten.
Gemiddeld genomen krijgen koeien in Nederland (volgens deze bron) per dag 55 kg ruwvoer (75% gras, 25% mais) en 5 kg krachtvoer (bestaande uit 25% mais, 15% soja, 10% citrus, 10% palmpit, 10% koolzaad, 5% bieten, 5% tarwe en 20% restproducten uit de voedingsmiddelenindustrie).
De voeding die koeien krijgen verschilt per type, zeker als koeien lacterend zijn krijgen ze ander voer ten opzichte van de andere koeien. En van alle koeien in Nederlan is een deel van de koeien is maar lacterend, zoals onderstaande afbeelding laat zien (hoewel dit data is uit 2009, gaat het hierbij om de verhouding), en tijdens lactatie is de voerverhouding anders (volgens deze bron).
|
| Bron: https://www.blonkconsultants.nl/wp-content/uploads/2016/09/KoeienGras.pdf |
In Nederland bestond de voerverhouding in 2015 voor koeien tijdens lactatie (volgens deze bron) gemiddeld genomen voor bijna 20% uit vers gras, bijna 35% uit graskuil, 25% uit mengvoer/krachtvoer, bijna 15% maiskuil en de rest bijproducten (5%). Onderstaande afbeelding laat echter zien dat hoe lacterende koeien gevoerd worden wereldwijd zeer sterk verschilt. In Denemarken en VS wordt het meeste mengvoer/krachtvoer gegeven, terwijl in Nieuw Zeeland bijna alleen maar vers gras werd gegeven en geen mengvoer/krachtvoer.
|
| Rantsoenverdeling (% ds) van koeien tijdens de lactatie (Bron: IFCN 2016, gegevens 2015); Afkomstig van: https://www.verantwoordeveehouderij.nl/show/Nederlandse-koe-krijgt-gemiddeld-1800-kilogram-krachtvoer.htm |
De verhouding mengvoer/krachtvoer op het totale voer verschilt, en daarmee dus ook het aantal kg dat wordt gevoerd, zoals onderstaande figuur laat zien (bron); opvallend hierbij is dat waar het percentage in Denemarken en de VS bijna gelijk is, de hoeveelheid kilogram niet gelijk is, de totale hoeveelheid kg voer in de VS ligt dus kennelijke veel hoger dan in Denemarken.
|
| Krachtvoer
per koe tijdens de lactatie exclusief jongvee (Bron: IFCN 2016,
gegevens 2015); Afkomstig van:
https://www.verantwoordeveehouderij.nl/show/Nederlandse-koe-krijgt-gemiddeld-1800-kilogram-krachtvoer.htm |
Zoals eerder aangegeven bepaald dat wat erin gaat, hoe de samenstelling wordt. En aangezien de voeding van dieren per type maar ook per land verschilt, is daarmee ook de samenstelling van de dierlijke producten (vlees en zuivel) anders.
Verandering van Omega6/Omega3 verhouding in voedsel
Een van de oorzaken van de verhoogde Omega 6/Omega 3 verhouding bij mensen is de verandering van de Omega 6/Omega 3 verhouding in melk en vlees van bijvoorbeeld koeien, kippen en varkens. De verandering van het voer bij dieren naar mengvoer en krachtvoer heeft tot een grotere Omega 6 inname geleid (zie onderstaande tabel). En daardoor is ook de Omega 6/Omega 3 verhouding van de dierlijke producten verandert. Want elk type voer blijkt van invloed op de samenstelling van zowel het vlees als de melk, wat vervolgens door mensen wordt geconsumeerd (bron).| Omega 6 vet |
|
|
Linolzuur 18:2 (LA) |
Mais, pinda, soja, sorghum en verschillende olien en noten, |
| Omega 3 vetten |
|
|
Alfalinoleenzuur 18:3 (ALA) |
Gras, lijnzaad, lijnzaad-, canola-, soja-, tarwekiem- en walnootolie, (Engelse) walnoten |
|
Eicosapentaeenzuur 20:5 (EPA) en Docosahexaeenzuur 22:6 (DHA) |
Vis (vet), visolie, kaviaar |
Bron: tabel 3-2 uit https://www.ucsusa.org/sites/default/files/2019-10/greener-pastures.pdf
Onderstaande afbeelding laat de Omega 6/Omega 3 verhouding zien bij rundvlees van 3 plekken van het koeien lichaam (Rump, striploin, Blade cut) met 3 voedermethoden:
- gevoerd met puur gras (Grass),
- 80 dagen graanvoer (STGF - Short Term Grain Feeding),
- en 150 tot 200 dagen graanvoer (LGTF - Long Term Grain Feeding).
Het graanvoer bestond hierbij voor meer dan 50% uit gerst en/of sorghum. Het geven van graanvoer (zelfs bij 80 dagen), resulteerde in vlees met een veel hogere Omega 6/Omega 3 verhouding. Het voer dat een koe krijgt blijkt dus een grote invloed te hebben op de Omega 6/Omega 3 verhouding van het koeienvlees.
|
| Bron: http://apjcn.nhri.org.tw/server/APJCN/15/1/21.pdf |
Het blijkt dat ook de voeding die de koe krijgt van invloed is op de Omega 6/Omega 3 verhouding in de melk. Deze studie (met citaten uit deze studie) laat zien (zie tabel 3) dat de voeding een grote rol speelt bij de Omega 6/Omega 3 verhouding van de geproduceerde melk:
- Conventioneel gevoerde koeien: 5,7 : 1 (zie deze studie)
- Biologische koeien: 2,3 : 1 (zie deze studie)
- Volledig grasgevoerde koeien: 0,95 : 1 (zie deze studie)
Met deze kennis in het achterhoofd, is daarmee de verwachting dat vlees- en zuivelproducten uit Nieuw Zeeland (80% gras, geen krachtvoer) een heel andere Omega 6/Omega 3 verhouding hebben dan vlees- en zuivelproducten uit bijvoorbeeld de VS (geen vers gras, ca 45% graskuil, hooi en stro en de rest krachtvoer, bijproducten en additieven).
|
| Bron: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1002/fsn3.610 |
Bij eieren geldt hetzelfde: eieren van kippen die veel graan krijgen hebben een Omega 6/Omega 3 verhouding van 20:1, terwijl volledig vrije uitloop kippen eieren geven met een Omega 6/Omega 3 verhouding van 1:1 (bron).
Ook varkensvlees kan een hoge omega 6/omega 3 verhouding hebben. Deze studie laat zien dat varkensvlees een omega 6/omega 3 verhouding heeft van 4.5 tot 7. Toevoeging van lijnzaad aan het voer laat echter de Omega 6/Omega 3 verhouding dalen tot 0,75 tot 1,25.
In deze studie is gekeken hoe verschillende typen voer de omega 6/omega3 verhouding beinvloedt. Het varkensvlees in de winkel heeft een omega 6/omega3 verhouding van 29,4, terwijl het volledig zelf gegraasde varkensvlees (geen granen gevoerd) een omega 6/omega3 verhouding heeft van 5,15. Nog steeds vrij hoog, maar het laat zien dat granen de omega 6/omega3 verhouding sterk verhogen.
|
| Bron: https://practicalfarmers.org/research/fatty-acid-comparisons-of-grain-and-forage-fed-pork/ |
Deze studie heeft gekeken naar de Omega 6/Omega 3 verhouding bij rundvlees en varkensvlees in 4 steden in China. De verhouding varieerde van 5 tot 12:1 bij rundvlees en 10,5 tot 23:1 bij varkensvlees. Interessant is hierbij dat geadviseerd wordt om Omega 3 supplementen te gaan gebruiken, in plaats van het systeem wat de scheve verhouding veroorzaakt aan te passen.
|
| Bron: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3783821/ |
Het moet anders, wat kan de consument doen?
Zoals aan het begin van deze blogpost is aangegeven, is voeding met een goede Omega 6/Omega 3 verhouding cruciaal voor de gezondheid van de consumenten. Eigenlijk geldt, hoe lager de Omega 6/Omega 3 verhouding van het eten, hoe gezonder. Voor de consument is dus het cruciaal om daarbij dus op zoek te gaan naar producten met een lage Omega 6/Omega 3 verhouding, om in totaal op een verhouding onder de 5:1 uit te komen.Dat kan door te kijken naar de verhouding, of specifiek naar zeer Omega 3 rijke producten.
Bij consumptie van eieren, vlees en zuivel is het cruciaal om voor volledig gras gevoerde producten te gaan. Daarnaast kun je door het vet van het (reguliere) vlees te verwijderen, de hoeveelheid vetzuren die je consumeert verminderen, waarmee je de vetzuurconsumptie vermindert. Je krijgt er echter niet meer goede vetzuren mee binnen.
Bij vleesvervangers moet je oppassen. Soja heeft een Omega6:Omega3 verhouding van ongeveer 6:1 (bron). Sojaolie heeft een verhouding ongeveer 7,6:1 bij een gewichtsverhouding van 6.9 mg/eetlepel Omega 6 en 0,9 mg/eetlepel omega 3 (bron). Als je hiermee aan de slag gaat kom je voor soja meel op een verhouding van 5,8:1. Dus de verhouding van de sojaboon is ongeveer gelijk aan die van het sojameel, omdat 80% van de boon soja meel is. Soja producten zitten dus iets boven de gewenste verhouding.
De meeste noten zitten volledig aan de verkeerde kant (bron), walnoten zitten op 4:1, pindakaas zit op 200:1, de paranoot zit op 690:1 en pinda's op 4410:1.
Bij zaden is het beeld ook heel verschillend: sesam zaden zitten rond de 57:1, zonnebloem zaden rond de 465:1, terwijl lijnzaad op 1:4 en chiazaad op 1:3 zit.
Ook chips zijn ongezond, deze hebben een verhouding van 214:1.
Veel vis is(/was?) rijk aan omega 3 vetzuren, zoals zalm, sadine en tonijn. Echter, pas hier goed op, als deze van grootschalige kwekerijen op zee komen en daarmee veevoer krijgen (zie deze TED talk) is de verwachting dat de gunstige omega 3 verzuren vervangen kunnen blijken te zijn door omega 6 vetzuren.
Er zijn heel veel olien op de markt, en de samenstelling hiervan verschilt enorm, zoals onderstaande afbeelding laat zien.
Lijnzaad olie en canola olie hebben een hele goede verhouding. Ook botervet kan een goede verhouding hebben, maar pas hierbij op: als de melk niet gras gevoerd is, heeft de boter ook een hoge verhouding. Interessant genoeg bevat olijfolie teveel omega 6, terwijl duidelijk is dat dit heel veel andere positieve gezondheidseffecten heeft, wat weer laat zien dat het een veel complexer geheel is dan 2 stofjes alleen!
 |
| Bron: https://www.healthline.com/nutrition/optimize-omega-6-omega-3-ratio |
Een ander aspect wat belangrijk is, om in het achterhoofd te houden, is dat onverzadigde vetten uit groenten voor een groot gedeelte verdwenen zijn (zie voor meer info deze blogpost). Dit heeft mogelijk ook invloed op de totale Omega 6/Omega 3 verhouding van ons dieet.
 |
| Vergelijking van vetgehalte van groenten 1971, 2010 en 2019 |
Het moet anders, wat doet de landbouw en de agroindustrie?
Voor de veeteelt is een hele duidelijke richting om in te slaan: stoppen met krachtvoer en terug gaan naar een gezonde diverse grasmat waar de dieren hun eten bij elkaar eten. Diverse grasvlakten bevatten onder andere klavers, die bij de juiste inname positief voor de koeien kunnen zijn, en onderzoek laat ook zien dat het eten van rolklaver een gunstig effect heeft op de Omega 3 concentratie. Belangrijk hierbij is wel om een heel goed graas management te hanteren (zie ook deze blogpost).Voor de kippen kan het ook anders:
Ontwerp een systeem waar de kippen in een ecosysteem kunnen leven, en zelf kunnen uitzoeken wat ze op welk moment willen eten, of gebruik ze als kippen-tractors in gras-graas systemen, waardoor ook allerlei parasieten voor de andere dieren die daar grazen kunnen worden opgegeten.
|
| Bron: https://www.facebook.com/geofflawtononline/photos/a.211759195677286/1963292010523987/ |
Hoewel het kan leiden tot een lagere productie per dier, kan het gehele systeem veel productiever worden dan we lange tijd voor mogelijk hebben gehouden.
Als voorbeeld deze geweldige video over een boer in de VS. Deze boer ging van 800 koeien met het volledige spectrum aan inputs (kunstmest, pesticiden, antibiotica en krachtvoer) naar 100.000 dieren (het wordt uitgelegd vanaf 10:00 in de video: koeien, geiten, schapen, varkens, kippen, kalkoenen, ganzen, eenden, parelhoenders). Omdat hij alleen maar voor de bodem zorgt middels compost, had hij verder geen inputs meer nodig, terwijl de gehele biodiversiteit (grootste kolonie gieren van de omgeving) en het organisch stofgehalte in de bodem toenam!
Helaas is dit voor de agro-industrie geen interessant business model, omdat niemand dan meer krachtvoer en andere inputs nodig heeft en dus veel restproducten niet meer kunnen worden verkocht, wat een enorme weerslag heeft op de business case van de producten waar deze restproducten uit voort komen (zie bijvoorbeeld deze blogpost over soja).
De agro-industrie is daarom op zoek naar mogelijkheden om de Omega 6/Omega 3 verhouding op een andere manier aan te passen.
Lijnzaad is hierboven al genoemd bij varkens. Maar ook bij koeien kan dit een vergelijkbaar effect hebben: onderzoek laat zien dat lijnzaad, koolzaad en alphalpha de omega 3 concentratie verhoogd en daardoor de omega6/omega3 verhouding gunstig beinvloed.
Ook worden omega-3 supplementen aangeraden.
De vraag is of dit echter de juiste weg is om in te slaan, aangezien samenwerken met de natuur (zorg dat je het lokale natuurlijke systeem snapt) tot zoveel meer (onverwachte?) positieve effecten kan leiden.
Conclusie
Een gezond lichaam vraagt om de juiste voeding. Dit is een enorm breed spectrum aan nutrienten!In deze blogpost zijn naar twee groepen stoffen gekeken: Omega 6 vetzuren en Omega 3 vetzuren. Een goede Omega 6 / Omega 3 verhouding van minder dan 5:1 blijkt gunstige effecten te hebben op de gezondheid, terwijl een hoge verhouding allerlei negatieve gezondheidseffecten heeft.
De verandering van het dieet heeft in westerse landen geleid tot een veel hogere verhouding. Op dit moment ligt de verhouding in westerse landen op ongeveer 15:1 tot 16:1. Deze hoge verhouding wordt gelinkt aan aan allerlei zogeheten welvaartsziekten.
Als gekeken wordt naar dierlijke producten (vlees, eieren en zuivel producten) blijkt bij al deze producten de inname van allerlei granen, krachtvoer en mengvoer te leiden tot een verhoogde Omega 6 / Omega 3 verhouding. Daarnaast hebben ook veel processed foods een ongezond hoge verhouding.
De Omega 6 / Omega 3 verhouding moet dus omlaag, om hiermee de welvaartsziekten te verminderen en mogelijk zelfs te voorkomen. Voor veeteelt is een hele logische weg om te stoppen met alle externe inputs, en deze te vervangen door een goed kringloopsysteem, waarbij de dieren zelf hun eten bij elkaar kunnen grazen en scharrelen, mits dit op een goede manier wordt gemanaged. Dit is daarmee een hele goede oplossing voor de wens tot kringlooplandbouw en is een oplossing voor de stikstofproblematiek.
De consument moet een hoop kennis worden bijgebracht om hiervan bewust te worden. Bij een stukje vlees of bij zuivel moet je op zoek gaan naar de producten die volledig gras-gevoerd zijn, en dus kritisch gaan doorvragen en op een zoektocht gaan, om bij het juiste product uit te komen. Belangrijk hierbij is om te beseffen dat groenten tegenwoordig veel minder onverzadigde vetten bevatten.
Voor de agro-industrie is dit een hele lastige stap. Als alle boeren mengvoer en krachtvoer afbouwen en omgaan naar kringlooplandbouw, stort hun business model in, maar ook het businessmodel van allerlei andere sectoren, die hun restproducten in het mengvoer en krachtvoer stoppen. Een transitie die pijn gaat doen, en daarmee met visie en de juiste support genomen moet worden.
Voor de korte termijn kan de Omega 6/Omega 3 verhouding worden verlaagd door het voer bij te mengen met Omega 3 rijke input stoffen, zoals bijvoorbeeld lijnzaad, koolzaad en alphalpha.
Bronnen:
- https://www.blonkconsultants.nl/wp-content/uploads/2016/09/KoeienGras.pdf- https://www.bbc.co.uk/programmes/articles/tWtLcz30LZm3YTk5VfZ307/is-olive-oil-really-good-for-me
- https://www.cbs.nl/nl-nl/achtergrond/2003/52/krachtvoer-en-ruwvoer
- https://curejoy.com/content/foods-high-in-omega-6/
- https://www.duurzamezuivelketen.nl/resources/uploads/2017/12/NZO_Factsheet_soja_NL_2019.pdf
- https://www.duynie.nl/producten/voerselector/perspulp/1343
- https://www.facebook.com/geofflawtononline/photos/a.211759195677286/1963292010523987/
- https://farmmarketingsolutions.com/stress-free-chicken-tractor-plans
- https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fsufs.2020.555426/full
- https://www.gbhealthwatch.com/Science-Omega3-Omega6.php
- https://www.groene.nl/artikel/melk-de-witte-leugen
- https://www.healthline.com/nutrition/optimize-omega-6-omega-3-ratio
- https://www.mdpi.com/2072-6643/12/10/3159/htm
- https://www.milkgenomics.org/?splash=getting-omega-3-fatty-acids-milk
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3783821/
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4693156/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26950145/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30923750/
- http://apjcn.nhri.org.tw/server/APJCN/15/1/21.pdf
- https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0082429
- https://poweracademy.nl/het-belang-van-de-juiste-verhouding-tussen-omega-3-en-omega-6/?sfw=pass1644322146
- https://practicalfarmers.org/research/fatty-acid-comparisons-of-grain-and-forage-fed-pork/
- https://realmofcaring.org/wp-content/uploads/2020/12/The-importance-of-the-ratio-of-omega-6-omega-3-essential-fatty-acids.pdf
- https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0308814613019201
- https://www.sciencedirect.com/topics/medicine-and-dentistry/linoleoyl-coenzyme-a-desaturase
- Sitopia, Carolyn Steel, hoofdstuk 2
- https://www.ucsusa.org/sites/default/files/2019-10/greener-pastures.pdf
- https://www.verantwoordeveehouderij.nl/show/Nederlandse-koe-krijgt-gemiddeld-1800-kilogram-krachtvoer.htm
- https://vimeo.com/207934762
- https://www.weidseblik.nl/producten/bijproducten/ruwvoeders/bierbostel
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Alfalinoleenzuur
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Docosahexaeenzuur
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Eicosapentaeenzuur
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Linolzuur
- https://en.wikipedia.org/wiki/Lotus_corniculatus
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Mengvoeder
- https://onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1002/fsn3.610
- https://www.youtube.com/watch?v=axYgYE-p-JU
- https://www.youtube.com/watch?v=bo_XiJwoNkU
- https://www.youtube.com/watch?v=HoMBIh0Zri8
- https://www.youtube.com/watch?v=S9XoFXRYhPs
- https://www.youtube.com/watch?v=YyWdYrRUdO4
Geen opmerkingen:
Een reactie posten